Παγετός και δενδρώδεις καλλιέργειες

Στην Ελλάδα τα φυλλοβόλα οπωροφόρα κινδυνεύουν κυρίως από τους ανοιξιάτικους παγετούς και πιο σπάνια από φθινοπωρινούς ή χειμερινούς παγετούς. 

Τα φυλλοβόλα οπωροφόρα έχουν τη δυνατότητα σκληραγώγησης για να αντιμετωπίσουν τους χειμερινούς παγετούς ώστε να είναι ικανά να επιβιώσουν χωρίς ή με ελάχιστες ζημιές σε θερμοκρασίες από -25 έως -35 ºC. 

Πολλές ποικιλίες καρυδιάς είναι πολύ πιο ευαίσθητες και μπορεί να ζημιωθούν σημαντικά σε θερμοκρασίες < -15 ºC. Παρόμοια ευαισθησία έχουν και τα είδη θερμών εύκρατων περιοχών όπως είναι η ροδιά και λωτός.

Παγετός και δενδρώδεις καλλιέργειες

Η σκληραγώγηση των φυλλοβόλων οπωροφόρων γίνεται σε τρία στάδια. 

Με τις βραχυήμερες συνθήκες του Σεπτεμβρίου, το δέντρο ξεκινά τις διαδικασίες ληθάργου με τη συσσώρευση αποθηκευτικών ουσιών (υδατάνθρακες, πρωτεΐνες) 

και τη δημιουργία υδρόφιλων κολλοειδών ουσιών στο κύτταρο που δεσμεύουν νερό ώστε αυτό να μην μπορεί εύκολα να κρυσταλλωθεί. 

Αρκετοί τύποι κυττάρων έχουν αυτή την ικανότητα όπως, μεριστωματικά κύτταρα οφθαλμών και παρεγχυματικά κύτταρα στις ηθμαγγειώδεις μοίρες (όχι βέβαια τα φύλλα και οι καρποί). 

Ακολουθήστε τη fb σελίδα του Αγροτών Ανάγνωσμα ΕΔΩ

Έτσι αυτά τα κύτταρα και τα όργανα κατ’ επέκταση, τον Οκτώβριο έχουν αντοχή σε θερμοκρασίες έως και -8 ºC. Ύπαρξη καρπών, υπερβολική όψιμη αζωτούχος λίπανση, όψιμη άρδευση και θερινή αποφύλλωση από εχθρούς ή ασθένειες ή ξηρασία, παρεμποδίζουν την είσοδο σε λήθαργο, καθώς ωθούν το φυτό σε έντονη κίνηση χυμών και νέα βλάστηση το φθινόπωρο ή, με άλλα λόγια, στην αδυναμία των φυτών να αποθηκεύσουν υδατάνθρακες.

Οι 2 - 3 πρώιμοι ελαφροί παγετοί του Οκτωβρίου – Νοεμβρίου και η ύπαρξη φύλλων στα φυτά, στέλνουν το μήνυμα για την περαιτέρω σκληραγώγηση στα ανωτέρω κύτταρα ώστε αυτά να γίνουν ανθεκτικά σε θερμοκρασίες έως -21 ºC και ανάλογα το είδος, ακόμα χαμηλότερα. Το τρίτο στάδιο σκληραγώγησης (αντοχή σε ακόμα χαμηλότερες θερμοκρασίες) είναι ταχύτατο (σε 1 - 2 ημέρες) όταν έχουμε μόνιμο παγετό (δηλαδή,  24 ώρες την ημέρα θερμοκρασίες < -1 ºC) και χάνεται επίσης ταχύτατα (σε 1 - 2 ημέρες) με την άνοδο της θερμοκρασίας άνω του μηδενός. Αυτές οι συνθήκες απέτρεψαν την εκτεταμένη καταστροφή των φυλλοβόλων οπωροφόρων κατά τους παγετούς του Δεκεμβρίου 2001 στην περιοχή της Θεσσαλίας. Όταν συμπληρωθούν οι απαιτούμενες ανά είδος και ποικιλία ώρες χαμηλών θερμοκρασιών, διακόπτεται ο λήθαργος και οι ανθοφόροι οφθαλμοί καθώς και τα λοιπά παρεγχυματικά κύτταρα χάνουν τη σκληραγώγηση τους (γίνονται ευαίσθητοι σε θερμοκρασίες -6 έως -8 ºC) και ετοιμάζονται για την επερχόμενη άνοιξη.

Τέτοια εκτεταμένη ζημιά έπαθαν πολλά οπωροφόρα το Φεβρουάριο του 2003. Έτσι με την έκπτυξη των οφθαλμών, έχουμε και ευαισθησία σε χαμηλές θερμοκρασίες ανάλογα το στάδιο ανάπτυξης των οφθαλμών. Αυτοί οι ανοιξιάτικοι παγετοί προκαλούν τις μεγαλύτερες ζημιές σε άνθη και καρπίδια στα φυλλοβόλα οπωροφόρα στην Ελλάδα χωρίς να βλάπτουν τη βλάστηση. Επίσης σε είδη όπως καρυδιά, κυδωνιά και ακτινιδιά, οι ανοιξιάτικοι παγετοί προκαλούν πάγωμα του νεοεκπτυσσόμενου βλαστού ο οποίος αργότερα θα έφερε τα άνθη και καρποφορία. Έτσι έμμεσα, χάνεται η καρποφορία, ενώ άλλοι κοιμώμενοι οφθαλμοί εκβλαστάνουν και πλαισιώνουν το δέντρο με βλάστηση.

Οι ενέργειες που μπορεί να εκτελέσει ο γεωπόνος περιλαμβάνουν τα εξής :

Πριν τον παγετό

Τοποθέτηση θερμομέτρων μεγίστου - ελαχίστου, έλεγχο με χρήση ρυθμιζόμενου καταψύκτη (σε συνδυασμό με κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια) 

της αντοχής των κύριων ειδών και ποικιλιών της περιοχής σε χαμηλές θερμοκρασίες, γνώση των κρίσιμων φάσεων του κάθε είδους και θερμοκρασιών που προκαλούν ζημιά, 

ενημέρωση των παραγωγών για εφαρμόσιμες μεθόδους σκληραγώγησης των φυτών και παθητικής και ενεργητικής προστασίας (θα μελετηθούν παρακάτω), ενημέρωση από μετεωρολογικούς σταθμούς ή διαδίκτυο για επικείμενες καιρικές συνθήκες.

Μετά τον παγετό

Άμεσα λήψη παρατηρήσεων από θερμόμετρα μεγίστου - ελαχίστου το ίδιο πρωί, λήψη φυτικών δειγμάτων και παρατηρήσεις έως το απόγευμα της ίδιας ημέρας για ζημιά, κινητοποίηση παραγωγών και φορέων. 

Πιθανόν,  την ίδια ημέρα χρήση χαλκούχων σκευασμάτων  για προστασία των φυτών από μύκητες που διέρχονται από τις νέες πληγές (προσοχή στην ευαισθησία των φυτικών μερών) ή και φυτορυθμιστικών ουσιών (γιββεριλίνες) για παρθενοκαρπία ή απλά αύξηση της καρπόδεσης.

Παθητική και ενεργητική προστασία από παγετούς

Παρακάτω, θα αναφερθούν οι κρίσιμες θερμοκρασίες παγώματος των ανθοφόρων οφθαλμών (για ζημιά στο 90% των οφθαλμών ή καρπιδίων)  από ανοιξιάτικους παγετούς και για τα κρίσιμα στάδια ανάπτυξης με σειρά, της ρόδινης κορυφής, πλήρης άνθησης και καρπόδεσης.

Αμυγδαλιά ( --, -2,8ºC, -1,1ºC, )

Αχλαδιά ( -5,6ºC, -4,5ºC, -3,2ºC )

Βερικοκιά ( -7,2ºC, -5,6ºC, -3,9ºC )

Κερασιά ( -4,0ºC, -3,9ºC, -3,5ºC )

Μηλιά ( -3,9ºC, -3,9ºC, -3,5ºC )

Ροδακινιά ( -6,1ºC, -4,4ºC, -3,5ºC )

Ζημιές από παγετό στα εσπεριδοειδή

Οι συχνότερες ζημιές στα εσπεριδοειδή συμβαίνουν από χειμερινούς παγετούς και είναι πολύ συχνές στην Ελλάδα. 

Τα εσπεριδοειδή δεν έχουν ουσιαστικά τη δυνατότητα σκληραγώγησης στο ψύχος, γι’ αυτό νεκρώνονται σε θερμοκρασίες κάτω του μηδενός, αλλά όχι πολύ χαμηλές. Έτσι, μετά από παραμονή επί δύο ώρες στους -2,5 ºC παγώνουν πράσινοι και ημιώριμοι καρποί πορτοκαλιάς και λεμονιάς, στους -2,8 ºC οι  ώριμοι καρποί και η  νεαρή βλάστηση, στους -4,5 ºC οι μεγάλης ηλικίας βλαστοί και οι οφθαλμοί και στους -10 ºC νεκρώνονται ολόκληρα δέντρα πορτοκαλιάς. Τα μανταρινοειδή είναι πιο ανθεκτικά και η λεμονιά πιο ευαίσθητη από την πορτοκαλιά. Επίσης, τα φυτά με υποκείμενα υβριδίων τρίφυλλης πορτοκαλιάς είναι πιο ανθεκτικά (κατά 1-2 ºC) από τα φυτά με υποκείμενο νεραντζιάς.

Η σκληραγώγηση των φυλλοβόλων οπωροφόρων γίνεται σε τρία στάδια. 

Ζημιές από παγετό στην ελιά

Η ελιά, παρότι είναι υποτροπικό είδος, έχει κάποια μορφή σκληραγώγησης στο ψύχος. Η ελιά κινδυνεύει από τους πρώιμους φθινοπωρινούς παγετούς και τους χειμερινούς παγετούς και τεράστιες ζημιές συμβαίνουν περιοδικά και στη χώρα μας. Έτσι, έως και το Δεκέμβριο, οι καρποί θα παγώσουν στους -3 ºC, τα φύλλα στους -3 ºC έως -6 ºC, ο φλοιός στους -7 ºC και το ξύλο στους μεγαλύτερης ηλικίας βλαστούς, στους -13 ºC. Τον Ιανουάριο, τα ελαιόδεντρα έχουν σκληραγωγηθεί (εάν έχει πραγματοποιηθεί συλλογή) και οι οφθαλμοί και οι μεγάλης ηλικίας βλαστοί αντέχουν λίγο περισσότερο (κατά 2-3 ºC πιο χαμηλά από ότι ανωτέρω) στο ψύχος. Με το πέρας του ληθάργου, η αντοχή στο ψύχος μειώνεται και ξεκινά η ανοιξιάτικη βλάστηση.

Παθητική προστασία από τους παγετούς

Η νοτιοανατολική έκθεση, το επικλινές έδαφος και μικρό υψόμετρο του οπωρώνα βοηθούν στην αποφυγή ζημιών από παγετούς. Σε εγκατεστημένους οπωρώνες, οι ανεμοφράκτες μπορεί να δημιουργήσουν θύλακα παγετού και να προκαλέσουν μεγαλύτερη της αναμενόμενης ζημιά. Η χημική ζιζανιοκτονία ή η χαμηλή κοπή και το υγρό έδαφος μειώνουν τον κίνδυνο παγετών. Όψιμη αζωτούχος λίπανση και αρδεύσεις το προηγούμενο καλοκαίρι, υπερβολική καρποφορία, καθυστερημένη συγκομιδή, πρώιμο κλάδεμα κατά την περίοδο του ληθάργου, αποφύλλωση από εχθρούς και ασθένειες την προηγούμενη βλαστική περίοδο, ακατάλληλο υποκείμενο και γενικά διάφορες καταπονήσεις (έλλειψη ανόργανων στοιχείων και νερού, κ.λπ.) κάνουν το δέντρο πιο ευαίσθητο στους παγετούς. 

Γίνετε μέλος της fb ομάδας του Αγροτών Ανάγνωσμα ΕΔΩ

Μείωση του κινδύνου ζημιών μπορεί να επιτευχθεί με ψεκασμούς με χαλκούχα σκευάσματα στα τέλη του χειμώνα για τη μείωση των πληθυσμών των παγοποιητικών βακτηρίων (Pseudomonas syringae) στην επιφάνεια των φυτών (καθώς τα βακτήρια είναι υπεύθυνα για την έναρξη των παγοκρυστάλλων) ή με κάλυψη των φυτών (φράουλα με άχυρο) ή του κορμού (ακτινιδιά με μονωτικά υλικά) ώστε να αποφύγουν την άμεση έκθεση στις ελάχιστες θερμοκρασίες. 

Η καθυστέρηση της άνθισης μελετάται αλλά δεν εφαρμόζεται ακόμα πουθενά διεθνώς. Καθυστέρηση της άνθισης μπορεί να επιτευχθεί με εφαρμογή ethephon το φθινόπωρο, με περιοδικό τεχνητό δροσισμό (με αρδευτικά μπεκ) μετά το πέρας του ληθάργου και με την εφαρμογή πυκνών ελαίων (παράλληλα με την αντιμετώπιση ζωικών εχθρών) στα τέλη του χειμώνα.

Η ελιά, παρότι είναι υποτροπικό είδος, έχει κάποια μορφή σκληραγώγησης στο ψύχος. Η ελιά κινδυνεύει από τους πρώιμους φθινοπωρινούς παγετούς και τους χειμερινούς παγετούς και τεράστιες ζημιές συμβαίνουν περιοδικά και στη χώρα μας

Ενεργητική προστασία από παγετούς

Μια επιτυχής ενεργητική προστασία από παγετούς προϋποθέτει τη γνώση της αντοχής των φυτών εκείνη τη στιγμή στις χαμηλές θερμοκρασίες, κατάλληλη πρόγνωση του καιρού τουλάχιστον λίγες ώρες πριν (πόσο χαμηλά θα πέσει η θερμοκρασία και για πόσες ώρες) και την εγκατάσταση μιας μεθόδου παγετοπροστασίας. Διεθνώς, ενεργητική προστασία γίνεται με θέρμανση του οπωρώνα με καύση υλικών όπως άχυρου, παλιών ελαστικών, ή με κατάλληλες θερμάστρες που χρησιμοποιούν λάδια, πετρέλαιο ή φυσικό αέριο. Η μέθοδος αυτή εγκαταλείπεται λόγω των επιπτώσεων που έχει στο περιβάλλον ή απαγορεύθηκε τελείως σε πολλές περιοχές του κόσμου, όπως και στην Ευρώπη. Ενεργητική προστασία μπορεί να γίνει ( σπάνια ) με χρήση ελικοπτέρου, το οποίο πετώντας χαμηλά (<30-40 m από την επιφάνεια του εδάφους) μεταφέρει αέρα από τα θερμότερα στρώματα προς την επιφάνεια του εδάφους. Οι πιο εκτεταμένες μορφές ενεργητικής προστασίας από παγετούς διεθνώς και στην Ελλάδα είναι η χρήση ανεμομικτών και η τεχνητή βροχή. Οι ανεμομίκτες κοστίζουν πολύ, απαιτούν συγκεκριμένη διαδικασία για να λειτουργήσουν (όταν χρησιμοποιείται πετρελαιομηχανή) ή απαιτείται ηλεκτρικό ρεύμα. Μπορούν να καλύψουν 20-40 στρέμματα οπωρώνα και να ανεβάσουν τη θερμοκρασία στο ύψος των δέντρων, ανάλογα με το βάθος και ύψος της θερμοροφής και τον άνεμο, κατά 2-4 ºC το πολύ. Συνδυασμός των μεθόδων καύσης υλικών και ανεμομίκτη χρησιμοποιούνται σε μερικές περιοχές του κόσμου, ακόμα και για μείωση των ζημιών από έντονους παγετούς του χειμώνα.

Ο πιο επεκτεινόμενος τρόπος ενεργητικής προστασίας από παγετούς είναι η άρδευση με ατομικά μπεκ (τεχνητή βροχή) που βρίσκονται μέσα ή πάνω από την κόμη του δέντρου. Η εφαρμογή από νωρίς το βράδυ νερού στην επιφάνεια του φυτού και του εδάφους, προκαλεί έκλυση θερμότητας (κατά την ψύξη και κατόπιν πήξη του νερού) αλλά και μόνωση των ιστών που καλύπτονται από πάγο, ώστε να αποφευχθεί η πτώση της θερμοκρασίας αυτών κάτω του -1 ºC ανεξάρτητα από τη θερμοκρασία του αέρα. Αυτός ο τρόπος παγετοπροστασίας απαιτεί υψηλή παροχή νερού και ύπαρξη δικτύου άρδευσης με πίεση, μπορεί να προκαλέσει σπάσιμο των κλάδων, αλλά θεωρείται ο αποτελεσματικότερος των μεθόδων που χρησιμοποιούνται. Στην Ελλάδα, τα εσπεριδοειδή προστατεύονται εκτεταμένα με άρδευση με τεχνητή βροχή και με ανεμομίκτες, ενώ τα φυλλοβόλα προστατεύονται πιο σπάνια και με τη χρήση τεχνητής βροχής.

Βιβλιογραφία

Δενδροκομία Ι - Σημειώσεις για ειδικά θέματα

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 

Σχολή Γεωπονικών Επιστημών

Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος           

Εργαστήριο Δενδροκομίας - Αναπληρωτής Καθηγητής Νάνος Γεώργιος